Pszczoła z Dobrej – naszą rodzimą pszczołą
Pszczoła kraińska – Apis mellifera carnica potocznie jest określana jako krainka. Nazwa ta pochodzi od dawnego księstwa Kraina (dzisiejsza Słowenia), gdzie zapoczątkowano na szeroką skalę chów tej pszczoły i rozprowadzanie matek. Większość pszczół kraińskich przywędrowało do Polski z terenów Bałkańskich. Cechy rasowe tej pszczoły były znane z szarego koloru pszczół robotnic, które pochodziło od koloru owłosienia, które skutecznie przysłaniało ciemne powłoki ciała uwidaczniające się dopiero u starszych robotnic. Na tergitach odwłokowych często występowały widoczne przejaśnienia. W cechach biologicznych tej pszczoły zawierano bardzo intensywny rozwój od wczesnej wiosny, w niektórych populacjach nawet bardzo gwałtowny, a cieplejsze dni zimy prowokowały matki do rozpoczynania czerwienia, co czasami niekorzystnie odbijało się na kondycji czerwiu przy powracających ochłodzeniach. Pszczoły jednak dobrze znosiły ostre zimy. Na okresowe przerwy w pożytku matki ograniczały, a nawet zaprzestawały czerwienia, w związku z czym przy wykorzystaniu późniejszych pożytków wymagała podkarmiania pobudzającego czerwienie. Pszczole kraińskiej przypisywano wysoką tendencję do rojenia się, co tłumaczono intensywnym rozwojem wiosennym. Z nastroju rojowego jednak krainki dawały się łatwo wyprowadzić. Odznaczały się dużym spokojem i łagodnością, dużą aktywnością lotną, pracowitością z bardzo dobrze rozwiniętym zmysłem orientacyjnym, dzięki czemu nie błądziły. W tej cesze znacznie przewyższały rasę środkowoeuropejską. Krainki słabo kitowały i wykazywały się dużymi zdolnościami przystosowawczymi do zmian klimatu i pogody. Zapasy miodu poszywały na sucho.
Ryc. 1. Mapa Beskidu Wyspowego na terenie dwóch gmin Dobra i Tymbark. Przebieg rejonu hodowli zachowawczej dla car Dobra
Źródło: J. Żwirski 2014, Program ochrony zasobów genetycznych dla linii car Dobra
W południowej części Polski występowała rodzima pszczoła należąca do rasy carnica linii Dobra. W stanie naturalnym pszczoła występowała w niektórych pasiekach Sądecczyzny (okolice Dobrej, Tymbarku i Limanowej), głównie tam, gdzie nie prowadzono celowej wymiany matek. Pszczoła z Dobrej wykształciła szereg unikatowych cech przystosowawczych do trudnych klimatycznie warunków górskich i podgórskich zarówno pod względem zimowli i rozwoju wiosennego oraz wykorzystania pożytków, przede wszystkim ze spadzi iglastej. Charakterystyczne ukształtowanie terenu, które ograniczało naturalną migrację pszczół spowodowało utrwalenie i zachowanie wykształconych cech w niezmienionej formie. Pszczoła Dobra pomimo swojej przynależności rasowej różniła się częściowo od typowej krainki sprowadzanej z południa.
Pierwsze informacje o pszczole z miejscowości Dobra pochodzą od Jana Czecha, pszczelarza z Dobrej. W paśmie Beskidu Wyspowego, na terenach porośniętych lasami jodłowymi występowała pszczoła rodzima, przystosowana do trudnych warunków klimatycznych i pożytkowych. W trakcie ewolucji powstała populacja miejscowa nazwana później Dobra, która poprzez naturalną selekcję przystosowała się do tamtejszych warunków. Wytworzyła szereg cennych cech takich, jak: odporność na choroby poprzez bardzo silny instynkt higieniczny, dużą zimotrwałość, przystosowanie do zimowli na zapasach pokarmowych ze spadzi, przerywanie czerwienia we wrześniu, ostrożne podejmowanie czerwienia na wiosnę oraz szybki rozwój po ustabilizowaniu się pogody. Jan Czech prowadził w latach 30- tych pierwszą selekcję tych pszczół, a w późniejszym okresie dr Antoni Chwałkowski, który razem z innymi członkami komisji po wcześniejszej analizie zgromadzonej dokumentacji hodowlanej wytypował matkę założycielkę rodu. Posłużyła ona do utworzenia wzorca hodowlanego pszczoły linii Dobra. Do hodowli matek reprodukcyjnych wprowadzono inseminację oraz zaczęto masowy wychów matek do pasiek towarowych. Materiał zarodowy posłużył do dalszej hodowli i tworzenia mieszańców międzyliniowych. Od lat siedemdziesiątych XX wieku selekcja pszczoły linii Dobra kontynuowana jest przez Jerzego Smotra w Tymbarku, a od roku 1994 w jej hodowli uczestniczy Pasieka Hodowlana „Sądecki Bartnik”. Do roku 2013 realizowała program genetycznego doskonalenia z uwzględnieniem zasad programu zachowawczego opracowanego przez dr. Andrzeja Zawilskiego. Walory linii Dobra zostały docenione nie tylko przez miejscowych pszczelarzy. Pszczoła ta przetrwała szalony okres fascynacji obcymi rasami i liniami pszczół, a dzięki naturalnej barierze geograficznej Beskidu Wyspowego na terenie Limanowszczyzny, udało się zachować jej unikatowe cechy. Od 2014 roku Pasieka Hodowlana „Sądecki Bartnik” w roli stada wiodącego realizuje program ochrony zasobów genetycznych dla linii Dobra. Jest to pierwsza pszczoła rasy kraińskiej objęta tym systemem hodowli. Rejon zachowawczy zlokalizowany został w woj. małopolskim, pow. limanowskim i obejmuje Beskid Wyspowy wraz z miejscowościami: Tymbark, Podłopień, Dobra, Jurków Porąbka, Wola Skrzydlańska. Populacja objęta programem liczy obecnie około 3 tys rodzin pszczelich, a od 2021 roku również w okolicach powiatu krośnieńskiego.
Czystość terenu, w którym występowała rodzima pszczoła została zaburzona. Intensywność prowadzenia gospodarki pasiecznej skłoniła wielu pszczelarzy do wyszukiwania pszczół o obcych genotypach, mających lepiej wykorzystywać pożytki na potrzeby produkcyjne pasiek towarowych. Pszczelarstwo na przestrzeni kilkudziesięciu lat przeradzało się stopniowo z zamiłowania do pomysłu na życie oraz biznes. W poszukiwaniu intratności przy udziale pszczół, pojawiło się wiele kierunków i sposobów ich użytkowania. Dla populacji pszczół miejscowych oznaczało to pojawienie się zagrożenia wyparcia swoistych genów poprzez sprowadzanie do ich siedliska innych ras pszczół. Odkrycie cennych walorów niepowtarzalnego miodu spadziowego, jaki oferuje Beskid Wyspowy, pchnęło pszczelarzy zamiejscowych do przywożenia pszczół na ten pożytek stosując gospodarkę wędrowną. Rozwój w myśl hodowli zaowocował jakoby postępem w kierunku kształcenia pszczelarzy i nabierania umiejętności w wychowach matek pszczelich, inseminacji i sterowaniu rozrodem. Rynek hodowlany oferuje po dziś dzień różny materiał w postaci matek pszczelich, a wprowadzanie ich do pasiek stało się łatwe dzięki logistyce. W obliczu powyższego naturalna bariera geograficzna Beskidu Wyspowego ograniczająca naturalny napływ obcego materiału genetycznego przestała być ochroną dla rodzimej pszczoły, a nieprzemyślane sprowadzanie nowych pszczół i ich kojarzenia zaczęły wysycać powietrze i mieszańcować pogłowie lokalnej populacji, obniżając i zatracając jej wartość. Pomimo atawistycznych cech pszczoły z Dobrej przejawiającej się nietolerancją rasową i niechęcią do przyjmowania matek obcych ras, w populacji naturalnej zaczęła się stopniowo zmieniać frekwencja genotypów. Dzięki mądrości pszczelarzy z Dobrej, którzy z dziada i pradziada znali nieocenioną wartość swojej dawnej pszczoły wszczęto poczynania do restytucji krainki z Dobrej.
Historia linii car Dobra i działania podjęte do utworzenia rejonu hodowli zachowawczej.
Pierwsze wzmianki o pszczole Dobra pochodzą od Jana Czecha z miejscowości Dobra, położonej niedaleko Limanowej. Był to jeden z członków Katolickiej Młodzieży Męskiej opiekujący się 52 pniową pasieką. W zamian za sumienną pracę w pasiece, najbardziej zasłużeni członkowie Stowarzyszenia zostali obdarowani nowymi rodzinkami pszczelimi wraz z przykazaniem rozprowadzania pszczół wśród innych pszczelarzy. I tak Jan Czech ze swojej nadwyżki obdarowywał kolegów. Już wtedy zauważał pierwsze zmienności w cechach pszczół. Wszystkie dawały dużo miodu, jednak spokoju nie dawała złośliwość tych pszczół, powodując kłopoty przy ich obsłudze. Spośród całej pasieki, dwa pnie były łagodne, ustosunkowane na wszelkie ruchy i zapachy. Czech postanowił wtedy usunąć matki w dwóch agresywnych rodzinach, zaczekał na zasklepienie czerwiu i zniszczył wszystkie mateczniki. Podkładając czerw od rodzin spokojnych odhodował również łagodne matki. Tym sposobem zostały wymienione wszystkie matki u okolicznych pszczelarzy, którzy od 1932 roku utworzyli oficjalne Koło Pszczelarzy w Dobrej, którego prezesurę objął Jan Czech. Z każdym rokiem przybywało pszczelarzy, więc i rodzin pszczelich, a miód, który obficie wypełniał spiżarnie nazywano wówczas „smakiem tęczy” czyli siedem smaków. Głównym pożytkiem dla pszczół była występująca w lasach jodłowych spadź. W 1947 roku Czech wytypował jedną najlepszą matkę na założycielkę rodu wraz z komisją w składzie: prof. Demianowicz, mgr Chwałkowski oraz mgr Stefański. Posłużyła do tego gromadzona od lat dokumentacja. Stworzono pierwszy wzorzec hodowlany dla pszczoły o nazwie Dobra.
Miejscowa pszczoła dominuje w pasiekach pszczelarzy do dnia dzisiejszego, a teren naturalnego jej występowania obejmuje teren Beskidu Wyspowego.
Niestety zawirowania historyczne spowodowały zaprzestanie prowadzenia dalszej oficjalnej hodowli tej pszczoły. Jednak dzięki naturalnej barierze geograficznej, którą stanowią wysokie szczyty górskie, pszczoła Dobra zachowała się w pasiekach. Dodatkowym atutem, dzięki naturalnej selekcji była niechęć tamtejszych pszczół do przyjmowania obcych matek. Pszczoła z Dobrej pozostawała więc u pszczelarzy z Limanowszczyzny, którzy od dawna znali i doceniali jej naturalną wartość hodowlaną. Pszczoła Dobra przetrwała zatem szalony okres fascynacji obcymi rasami ze względu na jej unikatowe cechy takie jak: odporność na choroby- uwarunkowaną bardzo dużym instynktem higienicznym, bardzo dobrą cechą zimotrwałości dostosowaną tym samym do występujących lokalnych pożytków spadziowych, przerywanie czerwienia we wrześniu, ostrożne podejmowanie czerwienia na wiosnę oraz dynamiczny rozwój po ustabilizowaniu pogody.
Od lat siedemdziesiątych selekcją pszczół z Dobrej zajął się pszczelarz- ogromny pasjonat i miłośnik pszczół- dzisiaj wielka postać wyróżniona dwukrotnie Krzyżem Zasługi– Pan Jerzy Smoter z Tymbarku. Dzięki jego wieloletniej pracy udało się utrzymać linię Dobra w niezmienionej postaci. Poprzez nawiązanie współpracy z Pasieką Hodowlaną „Sądecki Bartnik” od 1994 roku realizowany był Krajowy Program Doskonalenia Genetycznego Pszczół z zastosowaniem Systemu Hodowli Zachowawczej dla linii Dobra, którego autorem był dr A. Zawilski.
Teren Europy zasiedla kilka podgatunków pszczół endemicznych, których rozprzestrzenianie zostało mocno ograniczone przez wzmożoną działalność pszczelarską. Zagrożenie wyparcia cennych podgatunków pszczół miodnych dotyczy szerokiej skali globu i powodowane jest produkowaniem wysokowydajnych mieszańców, wprowadzaniem do pasiek obcych ras i gospodarka wędrowna. Utrata cennych kombinacji genów powstałych na drodze doboru naturalnego może spowodować zaburzenie funkcjonowania ekosystemu. Główną przyczyną stało się niewłaściwe wykorzystanie inseminacji. Jakkolwiek, biotechnika ta zakłada kontrolowany rozród i przepływ genów, stała się łatwo dostępnym instrumentem dla pszczelarzy prowadząc do nieświadomej hybrydyzacji. Nieprzemyślane kojarzenie i krzyżowanie potrafi dać szybki efekt introgresji, na skutek której cierpią lokalnie występujące populacje pszczół. W celu ochrony przed utratą rodzimych genów prowadzone są prace polegające na utrzymywaniu izolowanych populacji chronionych i prowadzeniu rejonów hodowli zachowawczej wraz z utrzymywaniem zamkniętych stad zachowawczych. Ten rodzaj pracy hodowlanej jest dużo trudniejszy w realizacji niż standardowa hodowla oparta o doskonalenie genetyczne. W Europie znane są programy ochrony zasobów genetycznych głównie dla rasy A.m.mellifera prowadzone m. in. w Danii, na La Palmas należącej do Wysp Kanaryjskich, Szwajcarii. Kraje takie jak Norwegia, Austria i Słowenia zaczęły również tworzyć zamknięte rejony chroniące pszczołę A.m. mellifera oraz carnica. Ochrona genowa pszczół rodzimych jest koniecznością ze względu na rosnącą tendencję zastępowania matek rodzimych matkami innych ras, zwykle bardziej wydajnymi. Tempo tych zmian jest tak duże, że prowadzi do drastycznego ograniczenia populacji pszczół miejscowych grożącego ich wyginięciem.
Pszczoły zamieszkujące naturalne enklawy, zachowujące dużo cech pierwotnych i zdolności adaptacyjne należy otoczyć specjalną opieką. Tak też zostało uczynione w przypadku pszczół Apis mellifera carnica Dobra.
Dzięki swojej mądrości, pszczelarze Beskidu Wyspowego wszczęli poczynania mające na celu zapobieżenie temu niekorzystnemu zjawisku. Chcąc za wszelką cenę ustrzec swoją Dobrą pszczołę postanowili złożyć postulat, aby car Dobra znalazła się na liście ras, których rezerwy genetyczne będą chronione. Inicjatorami pomysłu byli Pan Jerzy Smoter z Tymbarku, Jerzy Żwirski ze Szczyrzyca oraz Tadeusz Leśniak z Dobrej. Zaczęto wyszukiwać w okolicznych terenach pszczelarzy, którzy w swoich pasiekach zachowali pszczoły odpowiadające dawnemu wzorcowi. Dzięki prężnie działającemu Kołu Pszczelarzy w Dobrej, szybko zaangażowano pszczelarzy gminy Dobra oraz Tymbark do współpracy. Organizowano małe konferencje, szkolenia pszczelarzy obejmujących tematykę racjonalnej wymiany matek pszczelich i obserwacji rodzin. W 2011 roku korzystając z selekcjonowanego materiału hodowlanego znajdującego się wówczas w trzech pasiekach: Pana Jerzego Smotra, Pana Janusza Kasztelewicza (Sądecki Bartnik) oraz Pana Pawła Jeża rozpoczęto akcję wprowadzania i wysycania terenu pszczołą car Dobra. Przystępując do konkursu „ Ochrona bioróżnorodności naszą szansą” organizowanym przez Fundację Wspomagania Wsi- projektem autorstwa Daniela Michorczyka „Linia Dobra dobrą pszczołą dla Dobrej” wprowadzono do miejscowych pasiek 37 odkładów pszczelich oraz 175 matek pszczelich. Projekt doczekał się sukcesu, nie tylko przez zwycięstwo konkursu, ale przede wszystkim przez zrzeszenie wielu pszczelarzy z Beskidu Wyspowego, którzy wielką aprobatą i pomocą odpowiedzieli na poddany pomysł.
Przedstawiciele stale poszerzającego się kręgu pszczelarzy Beskidu: Panowie: Jerzy Smoter, Jerzy Żwirski i Tadeusz Leśniak wystąpili w 2012 roku z propozycją do Pana Janusza Kasztelewicza- właściciela Pasieki Hodowlanej Sądecki Bartnik do podjęcia współpracy w celu utworzenia hodowli zachowawczej dla linii car Dobra. Pasieka Hodowlana „Sądecki Bartnik” do tej pory realizowała program genetycznego doskonalenia w oparciu o umowę z Krajowym Centrum Hodowli Zwierząt. Motywując swoje postulaty zagrożeniem utraty cech pierwotnych u tej pszczoły postanowiono przemianować istniejący program na ochronę zasobów genetycznych. W porozumieniu z Krajowym Centrum Hodowli Zwierząt oraz radą Instytutu Zootechniki do spraw zasobów genetycznych powstał nowy program hodowlany, którego autorem jest Pan Jerzy Żwirski. Stworzono 6 stad zachowawczych, z których rolę stada wiodącego objęła Pasieka Hodowlana „Sądecki Bartnik”, gdzie od lat praktykuje się kontrolowany dobór pni ojcowskich i matecznych na drodze inseminacji, dzięki czemu znane jest pochodzenie każdej matki pszczelej nawet do kliku pokoleń wstecz i zachowuje się ciągłość hodowli na drodze wpisu matek pszczelich do ksiąg hodowlanych Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt. Prowadzona oficjalnie od 2014 roku ochrona zasobów genetycznych dla krainki z Dobrej przyniosła oczekiwane rezultaty. Zmienność genetyczna utrzymywana jest na odpowiednim poziomie. Pszczoła z Dobrej została objęta pracami naukowymi, na podstawie których powstała rozprawa doktorska.
Charakterystyka obszaru naturalnego występowania linii car Dobra
W rejonie hodowli zachowawczej pasieki są równomiernie rozmieszczone, a specyficzne ukształtowanie terenu – kotlina otoczona z trzech stron wysokimi górami: Mogielica (1171 m), Łopień (963 m), Ćwilin (1071 m), Śnieżnica (1007 m), czyni ten teren niedostępnym dla trutni i matek z pasiek położonych za tymi górami. Postulowany rejon hodowli zachowawczej został utworzony na terenach naturalnego występowania populacji pszczół linii Dobra (Ryc. 1). Główna roślinność tego rejonu, to obszary leśne – lasy jodłowo-bukowe z raczej ubogim podszyciem oraz łąki, pastwiska i niewielkie pola uprawne ze zdecydowanie ekstensywnymi uprawami, bardzo często prowadzonymi w sposób ekologiczny. Uzupełnieniem pożytków są sady i lipy drobnolistne. Pożytek główny stanowi spadź jodłowa, pojawiająca się jednak bardzo nieregularnie i w różnych terminach. W tym okresie nie występuje już żaden pożytek pyłkowy.
Spadź
Największe zagłębie i warunki spadziowe znajduje się w Górach Świętokrzyskich i w Beskidach, a więc tam, gdzie zwarcie na dużych obszarach występują lasy jodłowe i świerkowe. Wśród drzew liściastych obficie spadziuje lipa, klony, wiąz, wierzba, buk, dąb. Spadź jest produktem wydzielanym przez mszyce. Za produkcję spadzi odpowiedzialnych jest kilkadziesiąt gatunków pluskwiaków, które posiadając kłująco-ssący aparat gębowy nakłuwają rośliny i wysysają z nich sok. Głównym składnikiem soku roślinnego są cukry proste (glukoza i fruktoza), a także sacharoza. Do najbardziej znanych wytwórców spadzi zalicza się mszyce oraz czerwce, a największe znaczenie dla gospodarki pasiecznej mają mszyce z rodziny Lachnidae z miodownicą jodłową zieloną na czele. Mszyce są fitofagami, posiadają aparat gębowy typu kłująco-ssącego. Szczecinki kłujące z pomocą śliny wbijają się w liście lub pędy aż do rurek sitowych floemu, które przewodzą substancje organiczne w roślinie. Mszyce znajdują w soku z roślin pokarm obfitujący w cukry, ubogi w białko. Aby zaspokoić zapotrzebowanie bytowe na białko zawarte w soku roślinnym, muszą go pobrać i przeprowadzić przez przewód pokarmowy w znacznych ilościach. Ponieważ sok przechodzi przez organizm pluskwiaków nieprzerwalnie i pod ciśnieniem, nadmiar bogatego w cukry jest usuwany z organizmu dzięki komorze filtracyjnej znajdującej się w przewodzie pokarmowym. Wykształcenie komory filtracyjnej nastąpiło na skutek konieczności szybkiego usuwania zbędnych dla owada płynów. Jej obecność wpływa nawet na trzykrotnie intensywniejsze wydalanie kropel spadzi w porównaniu z innymi pluskwiakami pozbawionych tej komory. Poprzez syntezę cukrów prostych do kilkucukrów, w wydalonej spadzi jest ich więcej niż w nektarze kwiatowym. Melecytoza jest nazywana cukrem spadziowym. Pszczoły pobierają wydzielinę cukrową wydaloną przez mszyce. Dalsze przetwarzanie substancji na miód następuje podobnie jak z nektaru. Miód spadziowy jest zdecydowanie cięższy dla pszczół ze względu na obecność melecytozy, która nie może być w całości rozłożona przez pszczoły do cukrów prostych ze względu na brak niezbędnych enzymów. Pozostawianie spadzi w pokarmie zimowym powoduje przepełnianie jelita prostego i biegunkę znaną jako czerniawkę spadziową i sprzyja rozwojowi nosemozy, które niejednokrotnie dziesiątkuje pasieki.
Stada
Stan liczebny populacji car Dobra na dzień dzisiejszy wynosi około 3 tysięcy rodzin utrzymywanych w rejonie hodowli zachowawczej oraz około 200 rodzin utrzymywanych poza rejonem. Jest to jedyna hodowla w Polsce o tak bogatej liczebności populacji linii pszczół objętej nadzorem hodowlanym. Dostateczna bioróżnorodność zapewnia utrzymanie linii poprzez prowadzenie rzetelnej hodowli i selekcji z zachowaniem cennego unikatowego genotypu rodzimej pszczoły z Dobrej.
Aktualny podział stad zachowawczych realizujących program ochrony zasobów genetycznych wygląda następująco:
Pasieka Hodowlana Sądecki Bartnik Janusza Kasztelewicza – stado wiodące w Stróżach
Pasieka Jerzego Smotra – stado współpracujące w Tymbarku
Pasieka pod sosnami Tadeusza Leśniaka – stado współpracujące w Dobrej
Pasieka Pogorzany Jerzego Żwirskiego – stado współpracujące w Szczyrzycu
Pasieka Budzisko Daniela Michorczyka – stado współpracujące w Dobrej
Pasieka Pawła Jeża – stado współpracujące w Limanowej
Pasieka Magdaleny Nawary – stado współpracujące w Dobrej
Pasieka Dobrzanka dr Adriany Mireckiej – stado współpracujące w Świerzowej Polskiej
Szczegółowy opis cech linii car Dobra
Adaptując się do górskich warunków, a tym samym do chłodniejszej strefy klimatycznej i później nadchodzącej wiosny, szybciej niż inne pszczoły w obrębie rasy kraińskiej ograniczają matkę w czerwieniu w okresie jesiennym. Jednocześnie później pobudzając ją do składania jaj na wiosnę. Ma to ogromne znaczenie w zwalczaniu warrozy, gdyż brak czerwiu w rodzinach pszczelich od października do marca znacznie ułatwia wszelkie zabiegi w zwalczaniu tego pasożyta. W przypadku długotrwałego czerwienia, jakie występuje m.in. u pszczół włoskich lub u niektórych linii rasy kraińskiej, zabiegi przeciw roztoczom znajdującym się na czerwiu zasklepionym są mało efektywne. Abstrahując od powyższego, najwartościowsze pszczoły wchodzące w skład kłębu zimowego będą wyczerpane niepotrzebną pracą w jesieni, nie będą w stanie podjąć roli karmicielek na wiosnę, jeśli w ogóle przetrwają zimowlę.
Są długowieczne. Szybkie ograniczanie czerwienia przyczynia się do niższego zużycia pokarmu przez zimujący kłąb i nawet jeśli w pokarmie znajdują się pozostałości spadzi, nie dochodzi do powstawania biegunki oraz rozwoju nosemozy. Nie wychowywanie czerwiu w okresie jesiennym jest gwarantem zachowania dobrej kondycji pszczół zimujących, dlatego pszczoły z Dobrej zimują znacznie lepiej niż inne rasy pszczół i sprawnie podejmują pierwsze wiosenne prace. Można więc przyjąć, że pszczoły linii Dobra wytworzyły naturalny mechanizm obronny. Inne linie zimujące na pokarmie z domieszką spadzi masowo osypują się, a straty w pogłowiu pszczół nierzadko sięgają do 50%. Nie zapadają na czerniaczkę spadziową.
Ekonomiczne gospodarowanie zapasami w gnieździe pomaga utrzymać prawidłowy rozwój oraz siłę i witalność tych pszczół. Kiedy główny pożytek pyłkowy kończy się wraz z początkiem lata, pszczoły linii Dobra mają zmagazynowaną pierzgę w postaci „wianków” nad czerwiem. Ten łatwo dostępny zapas służy przy wyczerpującym pożytku spadziowym, kiedy niejednokrotnie występuje zupełny brak pyłku w środowisku.
Wczesne pożytki pyłkowe, w które zaopatruje głownie wierzba iwa, służą pszczołom linii Dobra jako silny motor rozwojowy, dlatego w połowie maja obserwuje się bardzo dynamiczny przyrost liczebności pszczół w rodzinie. Z tego względu pszczoła z Dobrej może nie w pełni wykorzystywać wczesny pożytek towarowy.
Pszczoły są łagodne, niepłochliwe, dobrze trzymają się plastra.
Szybko (jako pierwsze) odnajdują pożytki spadziowe.
Niska tendencja do rojenia i skłonność do cichych wymian.
Cechuje je niesamowity instynkt higieniczny, który manifestuje się natychmiastowym rozpoznaniem i usuwaniem chorych lub zamarłych larw, co implikuje permanentną zdrowotność czerwiu. Prowadzenie testu higienicznego w kierunku zwalczania grzybicy wapiennej oraz prace w kierunku podejmowania prób pozbycia się roztocza Varroa potwierdziły skuteczny behawior samooczyszczania się, a tym samym wysoką odporność na zachorowalność czerwiu.
Zgromadzone zapasy poszywają suchym zasklepem
Ubarwienie matek: od ciemnobrązowego do czarnego, mogą występować przejaśnienia między tergitami; ubarwienie robotnic: szare, ubarwienie trutni: czarne
Cechy morfologiczne: długość języczka: 6,33-6,70 mm; szerokość IV tergitu 2,235-2430 mm; wartość indeksu kubitalnego: 35,0-52,1%.
Pszczoły ras i linii hodowlanych endemicznych stanowią cenny rezerwuar genotypów dostosowanych do specyficznych warunków środowiskowych, w których funkcjonują od dziesiątków lub setek lat. Ochrona bioróżnorodności pszczół endemicznych jest konieczna ze względu na ich wysokie walory cech pierwotnych i adaptacyjnych – zwłaszcza zimotrwałości, wiosennego rozwoju i dostosowania się do warunków pogodowo-pożytkowych. Dlatego też opracowywane są i wdrażane programy ochrony zasobów genetycznych populacji pszczół endemicznych. Takim przykładem jest trwająca od 2014 roku realizacja zadań określonych w programie ochrony zasobów genetycznych dla populacji pszczół miejscowych Apis mellifera carnica Dobra występujących naturalnie na ziemi sądeckiej i limanowskiej.
W badaniach własnych przeanalizowano 4 grupy cech pomiędzy sześcioma populacjami pszczół rasy kraińskiej linii Dobra zlokalizowanych na terenie naturalnej enklawy, gdzie dopuszcza się naturalne unasienianie oraz w stadzie zarodowym, gdzie praktykuje się sztuczne unasienianie. Grupę kontrolną stanowiła inna populacja rasy kraińskiej. Rejon naturalnego występowania pszczół car Dobra znajduje się w południowej Polsce pomiędzy masywami Beskidu Wyspowego, co czyni teren niedostępnym dla innych pszczół migrujących naturalnie. W wyniku intensywnego rozwoju hodowli i sprowadzania pszczół innych ras na teren Polski, cechy pierwotne pszczół miejscowych zaczęły ulegać wypieraniu.
Przeprowadzona na przestrzeni trzech sezonów pasiecznych analiza zmienności cech biologicznych, behawioralnych, morfologicznych i produkcyjnych w pięciu populacjach pszczół car Dobra występujących w rejonie hodowli zachowawczej oraz populacji zachowawczej wiodącej wykazała istotne różnice wynikające ze zmian środowiskowych oraz genotypowych. Łącznie ocenie poddano 315 rodzin, w tym 127 w stadzie zachowawczym wiodącym i 188 pochodzących ze stad zachowawczych współpracujących. Największą zmiennością pomiędzy populacjami charakteryzowała się cecha wczesności i dynamiki wiosennego rozwoju, która przyjmowała odmienne wartości ze względu na sezonowe i lokalne różnice środowiskowe oraz własności organizmu takie, jak wiek i rodzaj unasienienia. Najbardziej utrwalonymi cechami u pszczół car Dobra była zimotrwałość, ograniczanie jesiennego czerwienia oraz zachowanie higieniczne. Rozpoznawalność martwych larw sięgała średnio ponad 98% (odsklepionych komórek), a odsetek wynoszenia nieczystości poza obrąb ula wynosił średnio 96% w czasie 24 h przy użyciu testu szpilkowego.
Dzięki regulacji cech biologicznych pszczoły car Dobra są długowieczne i wykazują duże zdolności adaptacyjne do surowych górskich warunków. Pszczoła z Dobrej wykazuje również duże zdolności dostosowawcze do pojawiających się pożytków.
Cechy morfologiczne mogą informować o obecności genów innej rasy w populacji już w pierwszym pokoleniu, dlatego stanowią one nieodzowny element selekcji.
Program hodowlany dla linii Dobra znajdziecie tutaj.
Michorczyk D. 2013. Koło Pszczelarzy w Dobrej, wczoraj-dzisiaj-jutro. Publikacja wydana z okazji 80-lecia powstania Koła. Towarzystwo Miłośników Regionu Dobrzańskiego.
Mirecka A., 2019. Analiza zmienności cech użytkowych pszczół na przykładzie populacji A. m. carnica Dobra w ujęciu programu ochrony zasobów genetycznych. Rozprawa doktorska
Żwirski J., 2012. Program ochrony zasobów genetycznych dla pszczoły car Dobra
